Argumenti kojima se dovodi u pitanje naučni status sociologije nerijetko polaze od prirodnih nauka kao referentne tačke, odnosno – njima se postavlja pitanje da li uopšte i na koji način sociologija može ostvariti dostignuća koje su nauke poput fizike, hemije ili biologije ostvarile u proučavanju prirodnog svijeta? Smisao ovog pitanja (u principu) jeste razumijevanje načina na koji sociologija može doći do uopštavanja o društvenim pojavama i procesima, ukoliko uzmemo u obzir da je ključna karika u njima pojedinac, na kojeg može djelovati niz psiholoških, bioloških i drugih faktora koji mogu biti nedostupni ili nepoznati sociolozima u trenutku proučavanja.
Ovo pitanje je (in)direktno povezano sa pet najčešćih tačaka/meta kritike sociologije kao nauke, a koje je identifikovao i sumirao poznati američki sociolog Rendal Kolins u tekstu iz 1989. godine “Sociologija – pronaučna ili antinaučna?“(1):
- Sociologija je zakazala u pronalasku validnih otkrića ili zakonitih generalizacija o društvenom univerzumu
- Deterministički zakoni ne postoje jer se socijalna akcija sastoji iz situacione interpretacije koja počiva na subjektivnosti, refleksivnosti i kreativnosti
- Ljudi su zatočeni u svijetu diskursa: društvo samo po sebi predstavlja tekst koji je moguće u različitim vremenima na različite načine iščitavati
- Nije moguće otkriti bilo kakve opšte zakone koji stoje iza društvenih procesa i promjena koji bi karakterisali sva vremena i prostore, s obzirom da društvo karakterišu isključivo istorijske partikularnosti (istoricistički prigovor)
- Naposlijetku, naročito je upitan koncept kauzalnosti koji se primjenjuje u sociološkim istraživanjima
Da li je sociologija ‘otkrila’ društvene zakone?
Prva meta kritike je potpuno jasna. Suština svake nauke, bez obzira na predmet proučavanja, jeste dolazak do validnih otkrića o predmetu proučavanja i o dijelu univerzuma (prirodnog ili društvenog) koji se proučava. Partikularna saznanja i informacije su ovdje sporedna stvar (primjer: činjenica da određena društva, u određenom vremenskom periodu, karakteriše preovladavanje monogamnih, a druga poligamnih bračnih zajednica) jer nas prije svega zanimaju mogućnosti i uspijeh u razvoju korpusa potvrđene opšte teorije (u vezi sa dinamikom formiranja bračnih zajednica; njihovim karakteristikama i funkcijama; društvenim faktorima koji doprinose njihovom opstanku ili nestanku) primjenljive na sva društva i u svim istorijskim epohama. Međutim, oni koji dovode u pitanje status sociologije kao nauke ističu da je ona u svojoj dvovijekovnoj istoriji podbacila u ovom poduhvatu, odnosno da nije došla do onakvih naučnih uopštavanja do kakvih su s uspijehom došle prirodne nauke.
Indeterminizam društvenih pojava
Druga meta kritike je nešto kompleksnija. Polazeći od doktrine determinizma, pojedini kritičari sociologije (i društvenih nauka uopšte) tvrde da neuspijeh sociologije naveden u prvoj tački nije iznenađujući zato što je ključna razlika između društvenih i prirodnih pojava, indeterminizam prvih i (navodni) determinizam drugih. Drugim riječima, u prirodnim naukama je otkriće zakonskih generalizacija moguće zato što pojave i predmeti iz prirodnog svijeta nemaju svijest i slobodnu volju, te se pod istim početnim uslovima ‘ponašaju’ na isti način. Uzmimo na primjer Drugi Njutnov zakon koji kaže sljedeće: “Ubrzanje koje pri kretanju dobija jedno tijelo srazmjerno (proporcionalno) je intenzitetu sile koja na njega djeluje, a obrnuto srazmjerno (proporcionalno) masi tog tijela.“. Dakle, poznajući dva faktora iz navedene relacije, moguće je odrediti treći. Na osnovu toga, moguće je izvlačiti i određena predviđanja. Recimo, ukoliko raspolažemo dodatnim informacijama, poput sile trenja, moguće je čak i predvidjeti zaustavni momenat tijela u odnosu na različite površine po kojima bi se tijelo kretalo nakon djelovanja određene sile. Međutim, kritičari tvrde da ovakve vrste predviđanja društvenih pojava i procesa nisu moguće zbog njihovog inherentnog indeterminizma, ma sa koliko informacija raspolagali o početnim uslovima određene ljudske interakcije. Indeterminizam društvenih pojava tako počiva na činjenici da su ljudi bića sa sviješću, inteligencijom i određenim nivoom slobodne volje. S obzirom da su sposobni (i skloni) da konstantno (re)interpretiraju sopstvene i tuđe činove, motive, izgovorene riječi ili kontekst u kojima se određena interakcija odvija, nijedna interakcija dvije iste osobe ili iste kombinacije više osoba, ne liči u potpunosti na onu prethodnu. Iz ovog razloga (navodno) nije moguće razviti bilo kakvu zakonsku generalizaciju u vezi sa društvenim univerzumom, jer je nemoguće na bilo koji način predvidjeti (bilo kratkotrajne, bilo dugotrajne) posljedice interakcije ljudskih bića.
Živimo li u svijetu diskursa?
Nadalje, prema pojedinim kritičarima, društvo i društvene pojave nije moguće proučavati na način na koji se to u sociologiji obično čini jer se svi mi (uključujući i sociologe) nalazimo u svijetu diskursa(2) – drugim riječima, i društvo predstavlja ništa više do jednog teksta koji je moguće čitati na različite načine u različitim vremenima i s različitih društvenih pozicija. Problematika leži u sljedećem: iz perspektive teorija diskursa, načini na koji mislimo, govorimo, pišemo i djelamo jesu u potpunosti oblikovani od strane struktura moći koje karakterišu jedno društvo. S obzirom da se znanje (uključujući i sociološko) kreira u okviru ili pod uticajem institucija (obrazovnih, crkvenih ili medijskih, između ostalih) koje su pod direktnom kontrolom dominantnih društvenih aktera (viših klasa, političkih elita i sl.), znanje i ‘istina’ koje sociologija može otkriti istraživanjem društvenih pojava biće snažno određeno dominantnim društvenim akterima koji definišu dominantni društveni diskurs. Dakle, u ovakvo shvaćenom svijetu diskursa, postoji više znanja i više istina, te u njemu nema mjesta za jednu opštu nauku o društvu.
Historicistički napad na sociologiju
Neke od najozbiljnijih kritika upućenih statusu sociologije kao nauke dolaze iz historicističkog tabora. Prema zagovornicima doktrine historicizma, neuspijeh sociologije u otkrivanju opštih zakona leži zapravo u činjenici da društveni univerzum karakterišu isključivo istorijske partikularnosti, odnosno da opšti zakoni primjenljivi na sva društva i vremena ne mogu biti otkriveni jer i ne postoje. Recimo, prema Džozefu Brajantu(3), jednom od najuticijanijih predstavnika istoricističke orijentacije u sociologiji, činjenice ili zakoni (ako o njima uopšte možemo i govoriti) ljudskog ponašanja i udruživanja jesu prevashodno istorijski i kulturološki zavisni prije nego univerzalno važeći.
Savremena kritika koncepta kauzalnosti/uzročnosti
Posljednja tačka predstavlja dio šire rasprave u okviru filozofije nauke. U skladu sa postpozitivističkom doktrinom, ali i određenim postmodernim i antinaučnim pristupima, smatra se kako sociologija ne prati epistemološka i ontološka pomjeranja u savremenoj nauci i filozofiji nauke jer tvrdoglavo upošljava ‘klasični’ koncept kauzalnosti u sopstvenim istraživanjima. Ovdje je kritika zasnovana na stavovima da, zapravo, ne postoji uzrok bilo čega – postoji samo kompleks uslova, koji imaju prethodeće uslove i tako dalje, i tako šire. Ono što je ovdje problematično, jeste da pojedinačni uzroci mogu da se koriste kao objašnjenja isključivo uzimajući u obzir navedeni kompleks uslova (koji se u sociologiji navodno tradicionalno zanemaruje), što dovodi u pitanje naša teorijska uopštavanja.
Kao što vidite, ovo je predstavljalo kratak, ali i (nadamo se) dovoljno koncizan pregled ključnih meta kritike kada je riječ o naučnom statusu sociologije. Odlučili smo se da, preglednosti i praktičnosti radi, ne ulazimo dublje u raspravu o kritikama upućenim sociologiji jer smatramo da je i na ovaj način dovoljno jasno ukazano na ključna pitanja i probleme na koje sociologija mora (ili već jeste) odgovoriti ukoliko želi da napravi dalje iskorake u sistemu nauka kojem pripada. Pri tome, očekujemo da će se kraće rasprave o nekim od započetih tema (zbog njihove ozbiljnosti i važnosti za samu nauku) provlačiti i kroz druge tekstove koje ćete moći na ovom blogu pročitati i u budućnosti. U narednom tekstu “Naučni status sociologije: šta kaže odbrana?“, kao što smo već naveli u Uvodu ćemo se osvrnuti na argumentaciju teoretičara koji su sociologiju branili od ovakvih i sličnih napada, a među kojima izdvajamo Rendala Kolinsa, Gerharda Lenskog i Džonatana Tarnera.
Do sljedećeg čitanja!
(1) Kolinsovom članku, objavljenom u Američkom Sociološkom Pregledu, možete pristupiti preko internet stranice jstor.org: https://www.jstor.org/stable/2095666
(2) Za Fukoa, recimo, diskurs predstavlja “(…) sisteme misli sastavljene od ideja, stavova, smjerova djelanja, uvjerenja i praksi koji sistematično konstrušu subjekte i svjetove o kojima govore” (Lessa, 2006).
(3) Brajantovoj interesantnoj i detaljnoj (ali dobrim dijelom pogrešno utemeljenoj) istoricističkoj kritici savremenog stanja sociologije možete pristupiti ovdje: https://www.jstor.org/stable/3340588