Prije nego što nastavimo dalje, napravićemo korak unazad i naglasiti kako je jedna od ponavljajućih tema u okviru šire rasprave o naučnom statusu sociologije (pogrešna) pretpostavka da svi zagovornici i branioci naučnog statusa sociologije nastupaju iz perspektive onoga što bismo mogli nazvati ‘čvrstim jezgrom’ pozitivizma. Ovdje je riječ o determinističkom obliku pozitivizma – onakvom kakav (navodno) postoji u prirodnim naukama – u okviru kojeg su moguće pretpostavke o potpunoj predvidljivosti i neizbježnosti ishoda djelanja prirodnih ili društveni sila (ukoliko su početni uslovi opisani u teoriji ispunjeni). Međutim, kako i Gerhard Lenski naglašava, sociologija kao nauka je napravila značajan iskorak od uvjerenja da je stroge determinističke pretpostavke moguće inkorporirati u sociološke teorije ka usvajanju sociološkog probabilizma, baziranog na prepoznavanju kompleksnosti i varijabilnosti društvenih pojava i procesa.
Kao što smo naveli u prethodnom tekstu, ključne kritike upućene sociologiji mogu se sažeti u pet kompaktnih tema. Preglednosti radi, izlaganje argumentacije kojom je sociologija branjena od ovih kritika pratiće redoslijed kojim smo prikazali kritiku naučnog statusa sociologije. Drugim riječima, kretaćemo se od odgovora na kritike upućene neuspijehu sociologije u pronalaženju opštih društvenih zakona i problematizovanju indeterminizma društvenih pojava; preko kritika koje dolaze iz pravca teorija diskursa i historicističkih prigovora, do dovođenja u pitanje koncepta kauzalnosti koji se primjenjuje u sociološkoj teoriji i praksi.
Da li je sociologija ‘otkrila’ društvene zakone?
Jedna od najozbiljnijih kritika upućenih sociologiji jeste da ona, u svojih gotovo dva vijeka teoretisanja i istraživanja, nije došla do otkrića ni jednog zakona koji bi mogao biti na nezavisan način testiran i potvrđen (ili neopovrgnut). Da li razlog za ovakvo (navodno) stanje sociologije njeni kritičari vide u neprilagođenosti njenih naučnih metoda, indeterminizmu društvenih pojava, ‘činjeničnosti’ istorijske partikularnosti, a ne univerzalnosti društvenih pojava, ‘činjenici’ da živimo u svijetu diskursa gdje je sticanje objektivnog znanja o bilo čemu zapravo nemoguće ili o primjeni zastarjelog koncepta kauzalnosti – ovdje je pitanje sekundarnog značaja. Recimo, za Rendala Kolinsa(1), odgovor je jasan: sociologija je nauka, što je tvrdnja koju možemo opravdati kroz nekoliko jednostavnih primjera socioloških naučnih uopštavanja, koja sežu od mikro do makro nivoa društvene stvarnosti:
① Što duže, intenzivnije i ekskluzivnije osobe međusobno komuniciraju, to će se više identifikovati jedni sa drugima kao grupa, i to će više pritiska vršiti i osjećati da se konformišu lokalnim obrascima ponašanja i vjerovanja, pod uslovom da nisu nejednaki u moći ili konkurenti za oskudne resurse.
② Ljudski kognitivni kapacitet je ograničen: shodno tome, što je situacija složenija ili neizvjesnija, učesnici se više oslanjaju na rutinu koju uzimaju zdravo za gotovo i fokusiraju se na određenu oblast koju karakterišu (za učesnike interakcije) najdramatičniji problemi.
③ Politička kriza nastaje kada se državni aparat vojne kontrole uruši pod unutrašnjom neslogom među elitom: ovaj slom je posebno vjerovatan u slučajevima vojnog poraza i/ili ekonomskih pritisaka dugotrajnih vojnih troškova koji prevazilaze organizacione kapacitete države za stvaranjem/prikupljanjem prihoda.
④ “Zakon diferencijacije”: svaki rast grupe u dovoljnoj mjeri da proizvede nove individualne i grupne potrebe će ujedno generisati odgovarajući pritisak na rast unutargrupne diferencijacije i grupnih funkcija radi zadovoljenja novonastalih potreba(2).
Ovi sociološki opšti principi, generalizacije ili zakoni možda nekome i djeluju poprilično jednostavno i zdravorazumski, međutim (kao što je slučaj i sa zakonima koji se povezuju sa drugim naukama) – tu upravo i leži njihova objašnjavalačka snaga. Jednostavnost (površinska) navedenih principa jeste odraz njihove apstraktnosti, a apstraktnost socioloških zakona je neophodna ukoliko želimo da premostimo vrijeme i prostor (istorijske ere i partikularna društva) u našim objašnjavalačkim naporima.
Indeterminizam društvenih pojava
Brojni kritičari koji dovode u pitanje mogućnosti sociološkog generalizovanja, pozivaju se na problematiku determinističkih objašnjenja društvenih pojava i procesa usljed činjenice da se društveno djelanje sastoji iz situacione interpretacije, subjektivnosti i refleksivnosti(3). Ovo navodno čini ogroman broj društvenih pojava potpuno nepredvidljivim, a riječ je o kritici za koju i R. Kolins ističe da seže barem do V. Diltaja i njegovog razlikovanja duhovnih (njem. Geisteswissenschaften) i prirodnih (njem. Naturwissenschaften) nauka.
Međutim, postavlja se pitanje – da li su sve društvene pojave i procesi potpuno nepredvidljivi? Nisu. Zatim – da li postojanje područja društvene stvarnosti i ljudskog iskustva i djelanja koja su izuzetno subjektivna predstavlja prepreku uspiješnoj nauci o društvu? Kolins bi rekao da nisu, a mi bismo se složili sa zaključkom.
Kao prvo, dobar dio društvenog univerzuma jeste sačinjen od ponovljivih i predvidljivih obrazaca ponašanja. Ovako to objašnjava Kolins(4): “Mnogo je stvari vrlo predvidljivo. To je obrazac ljudi koji idu na radna mjesta da bi radili iste poslove iznova i iznova, što čini dobar dio formalnih organizacija; repetitivni obrasci čine i domaćinstva i porodice; mreže prijatelja i poznanika su na sličan način sačinjene od ponašanja, spoznaja, emocija i komunikacija koje su u velikoj mjeri šablonizovane”.
Drugo, svakako je jasno da određeni dio ljudskog ponašanja karakteriše visok nivo subjektivnosti i refleksivnosti, što može uticati na to da društvenim istraživačima bude teško da otkriju i objasne obrasce koji se kriju iza datih ponašanja i da dođu do generalizacija koje bi u dovoljnoj mjeri bile naučno relevantne. Ova činjenica je dovela do rađanja interpretativnih i subjektivnih pristupa u sociologiji, koji su po Kolinsu imali svoju upotrebnu vrijednost u istorijskom smislu, a imaju je i dalje kroz reinkorporaciju ovih pristupa u savremenim sociološkim teorijama. Međutim, potreba za određenom ‘dozom’ interpretativnosti i subjektivnih analiza u sociologiji i drugim društvenim naukama ne predstavlja problem i ne dovodi u pitanje naučni status istih. Kolins(5) tako kaže: “Naprotiv, uspiješna nauka moguća je čak i ako uključuje područja temeljne nesigurnosti, kojima se bave prećutna i temeljna razumijevanja. Prećutno znanje je takođe znanje, sve dok funkcioniše”.
Živimo li u svijetu diskursa?
Dakle, teoretičari diskursa (prevashodno iz poststrukturalističkog i postmodernističkog tabora), u potpunosti odbacuju i samu mogućnost postojanja i otkrića društvenih zakona, te samim tim dovode u pitanje naučni status sociologije onako kako je ona trenutno utemeljena. Traganje za univerzalnom istinom i znanjem se ovdje vidi kao uzaludan poduhvat – s obzirom da postoji pluralitet istina i znanja u vezi sa bilo kojom temom i da one zavise od dominantnog diskursa dominantnih društvenih i kulturnih snaga u bilo kojem partikularnom istorijskom momentu, jedino što možemo učiniti jeste traganje za odgovorima o načinima na koji se određena znanja i istine proizvode i održavaju kroz određeni diskurs. Ovdje nam sociologija navodno ne može mnogo pomoći jer je i sama dio određenog naučnog diskursa, koji je istorijski i društveno promjenljiv.
Međutim, Kolins(6) odgovara tvrdnjom da činjenica da je znanje (do određene mjere) i samo društveni konstrukt, nije novo saznanje. Zapravo, sociologija znanja i sociologija nauke kao jedne od najvažnijih socioloških disciplina su u značajnoj mjeri doprinjele otkriću načina na koje određene vrste znanja nastaju, oblikuju se i bivaju društveno prihvaćene. Ono što je ovdje bitno za istaći jeste da se društveni diskurs (uključujući tu i naučni diskurs i naučna saznanja) održava kroz društvene institucije i organizacije (škole, univerzitete, akademije nauka, između ostalih), što je proces o kojem zapravo posjedujemo dosta znanja, čime se i premošćuje problem na koji ukazuju teoretičari diskursa. Kolins to objašnjava na sljedeći način: “Ali, ne trebamo zaboraviti da je sociologija nauke empirijska istraživačka disciplina, koja je napravila značajan napredak u posljednjih 30 godina u kumulisanju socioloških modela onoga što determiniše vrstu znanja proizvedenog u određenim vrstama organizacionih uslova”. Drugim riječima, s obzirom da su diskursi (uključujući i naučne) dio određenih institucijama koje karakteriše određena vrsta organizacije, a da znamo dovoljno o tome kako date institucije funkcionišu, po kojim principima su organizovane, šta utiče na ‘organizaciono’ ponašanje i na organizacionu strukturu datih institucija, u stanju smo i da odredimo u kojoj je mjeri određeno znanje (ne)objektivno tj. u kojoj je mjeri ono odraz stvarnih relacija u stvarnom društvenom svijetu.
Historicistički napad na sociologiju
Predstavnici istorijske sociologije i doktrine historicizma nerijetko pretpostavljene neuspijehe sociologije objašnjavaju pretjeranom primjenom pozitivističkih i naturalističkih principa u sociologiji. Džozef Brajant u svojoj poznatoj kritici pozitivističkih osnova savremene sociologije, recimo, kaže sljedeće: “(z)agovornici pozitivizma nisu pružili nikakvu naučnu osnovu za svoje naturalističke principe, jer su ili neligitimno izbjegli svako razmatranje jedinstvenog ontološkog statusa društvenih fenomena (a samim tim i propratna epistemološka pitanja), ili su pogrešno pretpostavili da se program metodološkog monizma može izdignuti iznad heterogenih ontoloških domena (društvene stvarnosti, prim. aut.)”(7). Drugim riječima, iz historicističke perspektive, otkriće i objašnjenje opštih principa predstavlja nemoguć zadatak (zato što postoje samo istorijske partikularnosti, ali ne i društveni zakoni) i sociologija će stagnirati sve do onog trenutka u kojem ne prihvati ‘posebnu ontološku stvarnost društvenih fenomena’.
Međutim, sociolozi poput R. Kolinsa, Dž. Tarnera i G. Lenskog se ne slažu sa ovom kritikom. Recimo, Kolins ističe da istoričari i istorijski sociolozi, bili toga svjesni ili ne, nužno u svojim objašnjenjima upošljavaju opšteteorijske stavove i ideje o tome šta su opšte strukture i na koji način dolazi do promjena obrazaca društvene motivacije/ponašanja. Kritikujući sociologiju, oni povremeno zaboravljaju da ćemo uvijek “imati dva nivoa: teorijski nivo apstraktnih i univerzalnih objašnjavalačkih principa, i nivo istorijskih partikularnosti”(8). Sa razvojem naših teorija, sa napretkom u našim praktičnim istraživanjima i naporima u prikupljanju podataka, bićemo sve sposobniji da objasnimo način na koji se istorijske parikularnosti uklapaju u širu sliku društvenih promjena i razvoja, koja prevazilazi vremenska i prostorna ograničenja istorijskih era.
G. Lenski(9) smatra kako kritičari sociologije iz historicističkog tabora svoju kritiku grade kao posljedicu izjednačavanja zadataka i metoda humanističkih i društvenih nauka. Međutim, iako komplementarne, ove dvije grupe nauka nije moguće izjednačiti. Prve nam služe kao podsjetnik o jedinstvenosti svakog pojedinca, grupe i događaja, dok nas druge podsjećaju da su pojedinci, grupe i događaji nerijetko definisani i povezani ponavljajućim obrascima, koji prevazilaze društveni prostor i vrijeme, a koje je moguće pažljivom analizom otkriti i objasniti.
Savremena kritika koncepta kauzalnosti/uzročnosti
Kolins smatra da transformacije u savremenoj filozofiji nauke u pogledu shvatanja koncepta kauzalnosti ne samo da ne predstavljaju kraj nauke i naučnog znanja, nego nam daju novu sliku moderne nauke, koja nije opterećena klasičnim pozitivističkim rigidnostima, izraženim u stavovima teoretičara poput Stivena Tarnera koji smatraju da tvrdnje o uzročnosti možemo prihvatiti isključivo ukoliko opisuju korelacione odnose koji su po svojoj prirodi savršeni.
Savremeni koncept kauzalnosti (u smislu postojanja kompleksa uslova, koji imaju prethodeće uslove..) moramo prihvatiti u sociologiji jer je koncept kauzalnosti, u svojim različitim formama, nezamjenljiv u bilo kojoj ozbiljnoj nauci. Kolins to objašnjava ovako: ” ‘kauzalnost’ je korisna jer nam daje mehanizam, koji nam govori koji procesi su na djelu i kada određeni ishodi mogu biti očekivani prije nego li neki drugi”(10).
U ovom (za blog standarde) nešto dužem tekstu, zapravo smo napravili tek kraći osvrt na uobičajenu argumentaciju koja se upošljava prilikom izgradnje odbrane sociologije od kritičkih napada na njen naučni status. U posljednjem tekstu iz ‘trilogije’ o naučnom statusu sociologije, iznijećemo naša zapažanja o osnovama na kojima su bazirane kako kritika, tako i odbrana sociologije i njenog naučnog statusa. Nakon toga, kao zadatak postavljamo pravljenje iskoraka od tematike filozofije (društvene) nauke ka uže sociološkim temama.
Do sljedećeg čitanja!
___________________________
(1) Collins,R. – Sociology: Proscience or Antiscience? (1989, str. 124-26).
(2) Abrutyn, S. – Does sociology have laws? (2019)
(3) Collins, R. – Sociology: Proscience or Antiscience? (1989, str. 127).
(4) Collins, R. – Sociology: Proscience or Antiscience? (1989, str. 129).
(5) Collins, R. – Sociology: Proscience or Antiscience? (1989, str. 128).
(6) Collins, R. – Sociology: Proscience or Antiscience? (1989, str. 131).
(7) Bryant, J. M. – Positivism redivivus?.. (1991, str. 48)
(8) Collins, R. – Sociology: Proscience or Antiscience? (1989, str. 133).
(9) Lenski, G. – Positivism’s future: and sociology’s (1991, 193).
(10) Collins, R. – Sociology: Proscience or Antiscience? (1989, str. 134).