Zašto “Sociološka perspektiva“?
Kada govorimo o specifično sociološkom pogledu na društvo (o čemu je bilo riječi i u prošlom tekstu), ponekad govorimo o sociološkoj perspektivi, ali još češće – o sociološkim perspektivama. S obzirom da se nalazimo na blogu “Sociološka perspektiva“, mogli bismo prvo objasniti na šta mislimo kada govorimo o jednom, opštem sociološkom pogledu na društvene pojave.
Za naziv “Sociološka perspektiva” smo se odlučili kao sveobuhvatniji – njime se zapravo obuhvataju sve pojedinačne sociološke perspektive koje su se iskristalisale tokom evolucije same discipline. Pod sociološkom perspektivom uopšte podrazumijevamo distinktivno sociološki pristup proučavanju društvene stvarnosti, u okviru kojeg se primat daje društvenim faktorima (kulturi, vrijednostima i socijalizaciji; društvenim institucijama i strukturi; akterima i mrežama društvene interakcije i sl.) umjesto čisto individualno-psihološkim ili biološkim objašnjenjima.
Kao što smo već u ranijem tekstu naveli, zauzeti sociološku perspektivu znači primjeniti sociološku imaginaciju na proučavanje društvenih pojava i procesa. Sociološka imaginacija nije osnova samo sociološke perspektive uopšte (onako kako smo je odredili) nego je ujedno i osnova pojedinačnih socioloških perspektiva koje sve zajedno čine sociologiju kao nauku. Međutim, postavlja se pitanje – ukoliko je sociološka imaginacija osnova svih pojedinačnih socioloških perspektiva, kako i zašto su one nastale i po čemu se razlikuju?
Sociolozi i sve naše perspektive
Razmišljajući o ključnim razlikama između osnovnih socioloških perspektiva, uvijek je zgodno imati na umu da se u srži sociološkog promišljanja o društvenoj stvarnosti nalazi nekoliko dihotomija. Uz napomenu da lista koja slijedi nije iscrpna, kao sociološke dihotomije koje smatramo posebno važnim izdvajamo:
- Akter/struktura (mikro analiza vs makro analiza)
- Konflikt/funkcija
- Socijalna dinamika/socijalna statika
- Promjena/kontinuitet
- Disbalans/ekvilibrijum
- Patološko/normalno
- Kultura/biologija
Pristupajući proučavanju društvene stvarnosti, teoretičari koji djeluju u okviru različitih perspektiva postavljaju sami sebi brojna pitanja. Recimo, da li su pojedinci akteri sa potpuno slobodnom voljom? Ili je njihovo ponašanje ograničeno društvenom strukturom i kulturom u kojoj su rođeni? Ukoliko je njihovo ponašanje ograničeno spoljašnjim faktorima, u kojoj mjeri je ono ograničeno? Da li je društvo okarakterisano prevashodno konfliktom, krizom i disbalansom ili harmonijom, kontinuitetom i ekvilibijumom? Ukoliko u društvu postoje brojni konflikti, da li oni uvijek ugrožavaju društvenu strukturu ili čak i oni imaju određenu društvenu funkciju, kako je to tvrdio američki sociolog Luis Kozer (eng. Lewis A. Coser) u izuzetno interesantnom i značajnom djelu Funkcije društvenog sukoba.
Ono što je ovdje važno jeste da ćemo vremenom, usvajajući ključne postulate različitih socioloških perspektiva, ujedno prepoznavati kako se u okviru njih primat daje jednoj, a ne drugoj polovini jednog ili više gorenavedenih parova. Ovo je upravo jedna od osnova razlikovanja ključnih socioloških perspektiva:
- Funkcionalizma
- Konfliktne perspektive
- Simboličkog interakcionizma
U tekstu ispod ćemo nastojati da Vam približimo navedene tri perspektive, kroz jednu sažetu raspravu o ključnim teorijskim temama i najznačajnijim utemeljivačima. Detaljniju raspravu o navedeim perspektivama, njihovim savremenim pravcima razvoja i ključnim predstavnicima ćemo ostaviti za neku drugu priliku.
Funkcionalizam
Sociološki funkcionalizam se rađa u radovima Ogista Konta (fr. Auguste Comte), Herberta Spensera (eng. Herbert Spencer) i Emila Dirkema (fr. Emile Durkheim), ali i drugih društvenih mislilaca njihovog doba koje nerijetko karakteriše upotreba organicističkih teorija tj. anologija između funkcionisanja i evolucije bioloških organizama i funkcionisanja i evolucije društva. Naročito je Spenser poznat u istoriji sociološke misli kao zagovornik organicističkih shvatanja, ističući između ostaloga da (baš kao i u biološkim organizmima) rast i razvoj ljudskih društava uvijek podrazumijeva uvećanje strukturalne diferencijacije specijalizovanih funkcija(1)(2). Dok specijalizovane funkcije u organizmima preuzimaju različiti organi, tako iste u društvima preuzimaju društvene institucije. Iako funkcionalizam u sociologiji svoje korijene ima u organicističkoj sociologiji, vrlo brzo će se desiti i prijelaz ka “čistijim” formama sociološkog funkcionalizma pod uticajem Dirkemovog djelovanja, koji se obično označava kao rodonačelnik funkcionalizma u sociologiji. Dirkem je bio naročito zainteresovan za pitanje kolektivne svijesti tj. zajedničkih vjerovanja i moralnih osjećanja koje je smatrao gradivnim tkivom društvenog konsenzusa kojim se osigurava dugoročna stabilnost i funkcionisanje jednog tako kompleksnog sistema poput društva.
I nakon Dirkemovog vremena funkcionalizam se postepeno razvijao, da bi svoj vrhunac dostigao sa Talkotom Parsonsom (eng. Talcott Parsons). Kao jedan od najuticajnijih američkih sociologa dvadesetog vijeka, Parsons će promovisati funkcionalizam u vjerovatno najrelevantniju sociološku perspektivu 1940-ih i 1950-ih godina. Snažno interesovanje za problem društvenog poretka tj. načina na koji se isti dugoročno uspiješno održava navelo ga je na razmišljanje o pitanjima poput funkcionalnih preduslova (za opstanak) društva i vrijednosnog konsenzusa. Za Parsonsa, zajedničke vrijednosti podrazumijevaju zajedničke ciljeve, koji naposlijetku dovode do razvoja motivacije za međusobnu saradnju i idu u prilog održavanja društvenog reda i poretka. U ovom pogledu, jedno od ključnih pitanja kojima bi se sociologija trebala pozabaviti jeste analiza ‘institucionalizacije obrazaca vrijednosnih orijentacija u društvenom sistemu’ jer se upravo ovdje nalazi ‘ključ’ za sistematsko obezbjeđivanje stabilnosti procesa prenošenja društvenih vrijednosti s jedne ljudske generacije na drugu(3).
Međutim, izložen snažnim kritikama i razarajućim kontra argumentima usmjerenim na prenaglašavanje sposobnosti društvenih sistema da izbjegnu izvore društvenih kriza i sukoba, funkcionalizam će postepeno gubiti na značaju tokom druge polovine dvadesetog vijeka. Povlačenje funkcionalizma sa sociološke teorijske bine je, prevashodno, ostavilo prostora za teorije društvenog konflikta, ali i druge teorije koje su se ponudile kao validna alternativa funkcionalističkim objašnjenjima društvene stvarnosti.
Prema američkim sociolozima Džonu Macionisu (eng. John Macionis) i Lindi Gerber (eng. Linda Gerber), funkcionalizam predstavlja “okvir za izgradnju teorije koja društvo vidi kao složen sistem čiji dijelovi rade zajedno na promovisanju solidarnosti i stabilnosti”(4). Ovdje ćemo nastojati da detaljnije objasnimo ovo (poprilično opširno) određenje. Prije svega, važno je imati na umu kako su ključne teme u okviru funkcionalističke perspektive struktura, funkcija, konsenzus, poredak i ekvilibrijum(5).
Struktura. Jedna od prvih stvari koju srednjoškolci i studenti na predavanjima iz sociologije uče jeste da je društveni život izuzetno strukturisan, bili mi toga svjesni ili ne. Ono što je strukturisano jesu društveno ponašanje i društveni odnosi – oni se konstantno ponavljaju, imaju izvjesne obrasce i rukovođeni su pravilima. Upravo agregat strukturisanih društvenih ponašanja i odnosa (u vidu društvenih grupa, institucija, mreža i organizacija kao pojedinačnih elemenata) čini strukturu nekog specifičnog društva. Društveno ponašanje (između ostalog i ponašanje individualnih aktera kao pripadnika različitih društvenih grupa, mreža, organizacija i institucija) jeste usmjereno dominantnim društvenim vrijednostima i normama koje se odnose na njihov društveni status i ulogu, te tako Majkl Haralambos (eng. Michael Haralambos) i Martin Holborn (eng. isto) ističu kako se društvena struktura “može shvatiti kao ukupni zbir normativnog ponašanja – ukupni zbir društvenih odnosa kojima upravljaju norme”(6).
Funkcija. Drugo, iz funkcionalističke perspektive društvo je kompleksan sistem koji se sastoji iz mnoštva elemenata (gdje se prevashodno misli na institucije) od kojih svaki ima niz funkcija. ‘Uspiješnim’ obavljanjem datih funkcija, pojedinačni dijelovi osiguravaju stabilnost i kontinuitet cjeline, odnosno društva. Neki od glavnih zadataka sociologije, prema ovom shvatanju, jesu proučavanje načina na koji su pojedinačni dijelovi povezani međusobno i sa društvom u cjelini, načina na koji obavljaju sopstvene funkcije i kako sve to zajedno doprinosi osiguravanju dugoročne stabilnosti društva. Kao što smo ranije i naveli, koristeći analogije u kojima se ljudska društva porede sa biološkim organizmima (odakle i naziv ‘organicističke teorije’), neke od prvih socioloških teorija (najočiglednije kod H. Spensera) su isticale kako različiti dijelovi društva, poput različitih organa u jednom biološkom organizmu, vrše različite funkcije za cjelinu tj. društvo ili organizam. Društva, poput organizama, tako imaju izvjesne potrebe na koje njegove različite institucije moraju da odgovore. S obzirom da se i društvene potrebe s vremena na vrijeme mijenjaju, dolazi i do rasta pritisaka na društvene institucije da odgovore na ove izmijenjene potrebe, odnosno da se prilagode novim okolnostima. Kako ovo nije uvijek slučaj, društvene institucije mogu u jednom trenutku biti označene i kao disfunkcionalne. Međutim, tema disfunkcionalnosti je (naročito u ranom) funkcionalizmu bila u značajnoj mjeri zanemarena u korist prenaglašavanja moralnog konsenzusa i društvenog ekvilibrijuma, što je vjerovatno jedna od najznačajnijih kritika upućenih ovoj sociološkoj perspektivi.
Konsenzus i društveni poredak. Kao što je već i istaknuto – društvo je izuzetno kompleksan sistem koji se sastoji iz mnoštva pojedinačnih elemenata. Ovi elementi su ne samo povezani sa društvom u cjelini nego i između njih samih postoji povezanost, zavisnost i međusobni uticaj. Pitanje koje se ovdje postavlja jeste – na koji način se osigurava stabilnost cjelokupnog društvenog sistema, ukoliko uzmemo u obzir njegovu kompleksnost tj. činjenicu da se društvo sastoji od velikog broja individualnih aktera (sa, pretpostavljeno – različitim interesima i vrijednostima), društvenih grupa, institucija i organizacija? Funkcionalistički teoretičari odgovor vide u vrijednosnom konsenzusu kao opsegu u kojem individualni akteri, koji su dio jednog društva, dijele iste vrijednosti (7). Bazične društvene vrijednosti se, pri tome, distribuiraju prevashodno procesom socijalizacije kroz ključne društvene institucije i grupe – porodicu, obrazovni sistem, vršnjačke grupe, medije i (u društvima u kojima one i dalje imaju značajan uticaj) kroz religijske institucije. Međutim, istovremeno je jasno i kako kompleksni sistemi poput društvenog (rekli bismo, naročito društvenog) ne mogu u svakom trenutku funkcionisati bez poteškoća. Da bi se društveni poredak održao dugoročno stabilnim, sva moderna društva upotrebljavaju tzv. “mehanizme socijalne kontrole” koji služe regulisanju ponašanja individualnih aktera i grupa s ciljem konformisanja pravilima, normama i zakonima jednog društva ili države. Socijalizacija je jedan od ovih mehanizama jer se kroz ovaj proces individualni akteri podučavaju granicama društveno prihvatljivog ponašanja. Ponašanja koja se označe kao društveno neprihvatljiva (odnosno kao manja ili veća prijetnja društvenom poretku), mogu biti sankcionisana neformalno (kroz kritiku, neodobravanje, ismijavanje ili osuđivanje od strane ostalih aktera) ili formalno (kroz formalne kazne propisane od strane nadležnih društvenih institucija).
Ekvilibrijum. Naposlijetku, u okviru funkcionalizma pronalazimo ideju o tome kako društvo prirodno teži stanju ekvilibrijuma, odnosno stanju u kojem postoji balans kako kod međuzavisnih dijelova sistema, tako i između samog društvenog sistema i njegovog okruženja. Potpuni ekvilibrijum jeste jedno nedostižno stanje, međutim mnogi funkcionalistički teoretičari ističu postojanje tendencije društvenog sistema da bilo kakve poremećaje u pojedinačnim elementima ‘amortizuje’ kroz adekvatna prilagođavanja drugih (međuzavisnih) dijelova sistema.
Kao što vidimo, u okviru funkcionalizma gotovo sve se tiče društvene stabilnosti – funkcionisanja, strukturisanih odnosa, konsenzusa, reda i poretka. Pitanja institucionalne disfunkcionalnosti i društvene dezorganizacije jesu pronalazila svoje zasluženo mjesto u funkcionalističkim raspravama kroz istoriju razvoja ove sociološke perspektive, ali je to nerijetko tek služilo svrsi da se teorijski ukaže na to kako društva ‘prirodno’ teže stanju ekvilibrijuma, odnosno da će disfunkcionalnost jednog elementa društvene strukture nužno voditi ‘pozitivnim’ reakcijama drugih elemenata s ciljem ponovnog uspostavljanja ekvilibrijuma.
Pretjerano stavljanje naglaska na ovu ‘prirodnu tendenciju društva da se vrati u stanje ekvilibrijuma’ je vjerovatno glavna tačka kritika upućenih funkcionalizmu. Prenaglašavanje društvene stabilnosti i ekvilibrijuma je imalo za posljedice da se različitim funkcionalističkim teorijama ne mogu objasniti fenomeni poput društvene promjene. Funkcionalizam je zbog ove činjenice proglašen i potpuno konzervativnom perspektivom čiji postulati (p)održavaju društveni status quo. Druga meta kritike jeste prenaglašavanje značaja društvene strukture, koje ide do te mjere da se individualni akteri svode na ništa više od njihovog položaja u društvenom sistemu tj. na njihov društveni status i mjesto u obrascima društvenih odnosa.
Konfliktna perspektiva
Jedan od ključnih preduslova za nastanak i razvoj konfliktne perspektive predstavljala je potreba za odgovorom na ono što je percipirano kao ‘funkcionalistička zabluda’. Teoretičari koji su djelovali/djeluju u okviru ove perspektive, funkcionalističko insistiranje na društvenoj stabilnosti, konsenzusu i ‘prirodnoj gravitaciji’ društva ka stanju ekvilibrijuma prevashodno smatraju za pojednostavljen pogled na društvenu stvarnost kojim se ne samo ne mogu objasniti procesi poput društvenih promjena, nego ni poprilično važne društvene pojave: ratovi, revolucija, siromaštvo, porodično nasilje i dr.
Kada kažemo ‘teorija društvenog konflikta’, većina ljudi vjerovatno pomisli na marksističku teoriju konflikta. Ovo nije iznenađujuće s obzirom da su marksističke i neomarksističke teorije konflikta (koliko god one bile ponekad sukobljene oko interpretacija izvorne Marksove misli) tokom dobrog dijela prošlog vijeka predstavljale ‘adresu na koju se svraćalo’ svaki put kada bi dinamika kapitalističkih procesa naizgled neobjašnjivo vodila u duboke društvene krize. Iako pomalo skrajnuta u sociološkim krugovima usljed sloma komunizma u I. Evropi i drugdje, njen značaj i relevantnost se potvrdio i u tekućem vijeku sa ekonomskom krizom iz 2008. godine koja je (između ostalog) podrazumijevala i revitalizaciju tj. ponovno čitanje Marksa (njem. Karl Marx). Marksističke teorije konflikta su teorije klasnog konflikta, što je najjasnije izraženo još u Manifestu komunističke partije koju su Karl Marks i Fridrih Engels (njem. Friedrich Engels) objavili davne 1848. godine: “Istorija svih dosadašnjih društava je istorija klasnih borbi”(8). Iako će Marksove misli biti nebrojeno puta ‘secirane’, interpretirane i reinterpretirane sa svakom novom teorijom koja se oslanja na marksističke pretpostavke, u svojim osnovama ove će teorije nastojati da analiziraju kako se rađaju i oblikuju društveni antagonizmi pod djelovanjem nejednakosti prouzrokovanih kapitalističkim ekonomskim sistemom.
Međutim, klasna borba nije jedina linija društvenih sukoba kojoj su sociolozi u istoriji sociološke misli pridavali veliki značaj. Tako je jedan od utemeljivača teorije konflikta Ludvig Gumplovic (polj. Ludwig Gumplowicz) pažnju posvetio analizama kulturološkog i etničkog sukoba dok je Lester Frenk Vord (eng. Lester Frank Ward) pisao uopšte o ljudskoj sklonosti ka sukobima (uprkos izraženoj potrebi za kooperacijom) zbog dualizama koji su inherentni ljudskoj prirodi: sebičnost – altruizam i emocije – intelekt(9). Iako ga se često ne poistovjećuje sa ovom perspektivom (s obzirom da mu ključna interesovanja i doprinosi ‘leže’ negdje drugdje), Maks Veber (njem. Max Weber) je prepoznao nekoliko osnova društvenog konflikta kao svojevrsno proširenje Marksovih shvatanja o kompletnoj polarizaciji na dvije klase: između vlasničkih i nevlasnički klasa; prema statusnoj i ekonomskoj situaciji, ali i prema političkim interesima(10). Nadalje, kao izuzetno bitne (iako su im počeci prepoznatljivi i u ranoj sociološkoj misli – recimo, u radovima i aktivizmu prve sociološkinje Harijet Martino/Harriet Martineau i prvog sociologa afroameričkog porijekla Vilijema Dju Bojsa/William Edward Burghardt Du Bois), od druge polovine prošlog vijeka ističu se feminističke i teorije rasnog konflikta, koje se nedvosmisleno mogu podvesti pod konfliktnu perspektivu. Dok se feminističke teorije prevashodno bave načinima na koje se strukturalno uslovljene nejednakosti bazirane na polu i rodnom identitetu istorijski manifestuju u najvažnijim institucijama poput porodice, tržišta rada i javne sfere, teorije rasnog konflikta (među kojima je kritička rasna teorija trenutno najaktuelnija) fokusiraju se na objašnjavanje nejednakosti u društvenoj, političkoj, pravnoj strukturi i distribuciji moći kroz “sočivo” koje uključuje koncept rase i iskustva rasizma(11).
Dakle, nasuprot funkcionalizmu nalazi se konfliktna perspektiva. Umjesto stavljanja naglaska na moralni konsenzus, red, poredak, organizaciju, funkcionisanje i društveni ekvilibrijum, u okviru konfliktne perspektive u društvu se prepoznaje postojanje suprotstavljenih interesa i/ili vrijednosti pojedinaca i društvenih grupa, koje nužno vode u sukobe. Teoretičari koji djeluju u okviru ove perspektive obično “pletu” svoju mrežu teorije oko pojmova i pojava poput nejednakosti, oskudnih resursa, borbe i moći(12).
Društvena nejednakost. Jedna od fundamentalnih karakteristika svih društava jeste nejednakost među pojedincima i društvenim grupama. Za razliku od funkcionalističke perspektive, u okviru koje se društvena nejednakost vidi kao prirodna i neizbježna posljedica činjenice da određeni društveni položaji jesu funkcionalno važniji za društveni sistem zbog čega im društvo pripisuje i ‘prikladno’ više nagrade(13), predstavnici konfliktne perspektive prepoznaju kako društvene nejednakosti često nisu zasnovane na meritokratskim principima i prirodnim razlikama među ljudima u motivaciji za uspijehom, znanju, talentima i sposobnostima, nego na strukturalnim uslovima koji ograničavaju ili potpuno onemogućavaju društvenu pokretljivost pojedincima ili cjelokupnim društvenim grupama.
U modernim društvima je moguće društvene nejednakosti identifikovati u skladu sa različitim osnovama. Iako lista nije iscrpna, najčešće govorimo o klasnoj, rasnoj, etničkoj, rodnoj ili generacijskoj nejednakosti. Teoretičari konflikta tako pažnju posebno usmjeravaju na analiziranje društvenih sukoba koji su posljedice kako strukturalnih ograničenja i diskriminacije u odnosu na pripadnost izvjesnoj društvenoj grupi koju pojedinac ne može izbjeći ili izmijeniti, poput etničkog ili rasnog porijekla, religijske pripadnosti, pripadnosti izvjesnoj društvenoj klasi, rodnom identitetu ili generacijskoj pripadnosti. Međutim, za ovu su perspektivu interesantne i druge vrste socijalnog konflikta, a koje mogu biti posljedice drugačijih oblika društvenog grupisanja, poput političkih sukoba.
Oskudni resursi. Druga vrlo važna karakteristika svih društava, a koja je direktno i nerazdvojno povezana sa društvenim nejednakostima, jeste oskudnost društvenih resursa. Pod resursima ne smatramo isključivo prihode, druge novčane resurse i bogatstvo uopšte (drugim riječima – ekonomski kapital), nego i druge resurse koje bi francuski sociolog Pjer Burdije (fr. Pierre Bourdieu) označio pojmovima simboličkog, kulturnog i socijalnog kapitala, u koje između ostalog spadaju prestiž i čast; sposobnosti, vještine i kvalifikacije (koje su strukturalno uslovljene pripadnošću jednoj porodici ili klasi, a ne ‘prirodnim’ razlikama među pojedincima) i trajne mreže manje ili više institucionalizovanih veza i odnosa među poznanicima i prijateljima koje najčešće služe kao društvene mreže podrške, kako u kriznim vremenima tako i u vječnoj potrazi za stabilnom društvenom mobilnošću(14). Društveni resursi su izuzetno bitni. Njihovom akumulacijom i kombinacijom. pojedincima i društvenim grupama je omogućena brža i trajnija uzlazna društvena mobilnost i efikasnije izbjegavanje strukturalno uslovljenih društvenih nejednakosti koje su na djelu u određenom društvu. Međutim, problem sa bilo kojim od navedenih resursa jeste njihova rijetkost ili oskudnost.
Socijalni konflikt i društvena moć. S obzirom da su ovi resursi ograničeni, a da ih za sebe želi pribaviti veliki broj pojedinaca i društvenih grupa, to neizbježno vodi u borbu suprotstavljenih interesa/grupa. Međutim, ova borba je daleko od toga da bude poštena. Ona nije poštena zato što svi pojedinci i sve društvene grupe nemaju iste startne pozicije jer se već rođenjem zatičemo u društvima koje karakterišu nejednaki odnosi moći. Grupe koje već raspolažu većim ekonomskim, socijalnim, simboličkim, kulturnim, pa i političkim resursima i koje na osnovu toga vjerovatno i vrše (in)direktnu kontrolu nad većinom značajnih društvenih institucija (političkih, ekonomski i obrazovnih, u prvom redu), nastojaće da zadrže svoju privilegovanu poziciju. S druge strane, grupe koje se nalaze u podređenom položaju nastojaće da datu poziciju izazovu (recimo, zahtjevima i borbom za većom političkom i ekonomskom participacijom ili za znanjem i obrazovanjem kao ključnim sredstvima društvene pokretljivosti). Upravo na ovim osnovama počiva dinamika mnogih sukoba u društvu, iz konfliktne perspektive.
Osim što obje predstavljaju makro analize društvene stvarnosti tj. analize društvenih pojava na strukturalnom nivou (a ne na nivou pojedinačnih društvenih aktera ili mreža društvene interakcije manjeg obima – s ponekim izuzetkom), jasno je da konfliktna perspektiva i funkcionalizam ne dijele mnogo toga u teorijskom smislu. S druge strane, iako u okviru konfliktne perspektive možemo identifikovati izvjesna neslaganja u vezi sa nastankom i efektima društvenog konflikta, zajedničke su im teme disbalans u društvenoj moći, društvena nejednakost, ograničenosti društvenih i drugih resursa i suprotstavljeni interesi i vrijednosti, koje je prema teoretičarima društvenog konflikta moguće prepoznati u različitim dimenzijama društvenog života.
Simbolički interakcionizam
Simbolički interakcionizam zapravo ima filozofske korijene – njegovi korijeni se tako nalaze u američkoj filozofiji pragmatizma (prevashodno u radovima Džona Djuia i Dž. H. Mida) tj. u inovativnim razmišljanjima njenih ključnih predstavnika o interakciji između organizama i njihovog fizičkog i društvenog okruženja(15).
Iako je Herbert Blumer (eng. isto) skovao termin “simbolički interakcionizam”, ali i ostvario vrlo značajne doprinose u okviru ove perspektive, obično se kao utemeljivač navodi Džordž Herbert Mid (eng. George Herbert Mead) zbog njegovog izuzetno interesantnog i uticajnog bavljenja konceptima poput simbola i značenja u ljudskoj interakciji, sopstva te igranja i preuzimanja uloga, na način koji će čitavu perspektivu uzdići na nove nivoe teorijske kompleksnosti(16). Mid nije bio usamljen u razvoju simboličkog interakcionizma. Već u samim počecima je veliku ‘pomoć’ imao, između ostalog, u Čarlsu Kuliju (eng. Charles Cooley) koji je produbio rasprave o sopstvu konceptom ‘sopstva u ogledalu’ i raspravljao o značaju primarnih grupa za razvoj sopstva, zajedničkih/dijeljenih ideala i moralnih vrijednosti kao i u Vilijemu i Doroti Svejn Tomas (eng. William Isaac Thomas i Dorothy Swaine Thomas), koji su zaslužni za jedan od najinteresantnijih i najznačajnijih socioloških principa – ‘definiciju situacije’ tj. ‘Tomasovu teoremu’. Naposlijetku, neizmjerljiv doprinos ranom razvoju simboličkog interakcionizma daće i već spomenuti Blumer, koji se, pored razvoja adekvatne metodologije za proučavanje ljudskih interakcija licem-u-lice, s posebnom pažnjom bavio i pitanjima pregovaranja i konstantnog (re)interpretiranja čak i najrutinizovanijih ljudskih interakcija.
Prema Macionisu i Gerber, simbolički interakcionizam je “okvir za izgradnju teorije koja društvo vidi kao proizvod svakodnevnih interakcija pojedinaca”(17). Za razliku od funkcionalizma i konfliktnog pristupa, u okviru simboličkog interakcionizma proučavanju društva se prilazi ne preko razmišljanja o apstraktnim institucijama i društvenim strukturama (makro nivo sociološke analize) nego preko razmišljanja o načinima na koje ljudi stvaraju društvo (iznova i iznova) kroz svakodnevne interakcije licem u lice (sociološka mikro analiza). Kao što mu naziv i nagovještava, teoretičari koji djeluju u okvirima ovog pristupa su snažno zainteresovani za simbolička značenja koja ljudi razvijaju, o kojima pregovaraju i koje primjenjuju u procesima društvene interakcije. U ovih nekoliko uvodnih rečenica već smo otkrili neke od ključnih tema koje predstavljaju osnovu socioloških analiza iz perspektive simboličkog interakcionizma:
- Interakcija i komunikativni proces
- Simboli, značenja i interpretacija
- Pregovaranje i društvene uloge
- Ideja sopstva
Interakcija i komunikativni proces. Vjerovatno najznačajniji predstavnik simboličkog interakcionizma Džordž Herbert Mid je razgovor ljudi jednih sa drugima smatrao za najljudskiju i najhumanizujuću aktivnost u koju se oni uopšte mogu upustiti(18). S obzirom da su ljudi društvena bića, oni su snažno upućeni na interakciju i komunikaciju sa drugim ljudima iz njihove okoline. Upravo je društvena interakcija osnovna jedinica analize simboličkog interakcionizma , uzeši u obzir da se u njoj (ma koliko nam se činila beznačajnom) konstantno (re)produkuje društvena stvarnost prema simboličkim interakcionistima.
Simboli, značenja i interpretacija. Ono što se dešava pri svakoj ljudskoj interakciji (bilo da ona uključuje verbalnu ili neverbalnu komunikaciju) jeste razmjena simbola, utvrđivanje značenja i interpretiranje djelanja drugih aktera u interakciji. Kako ljudska bića žive u univerzumu ispunjenom simbolima (koje smo sami stvorili), naša interakcija je nemoguća bez razmjene simbola. Ukoliko naše razumijevanje simbola nije istovjetno, utoliko je otežan i naš komunikativni proces i interakcija jer – ne zaboravimo – jezik je jedan od najvažnijih kulturoloških simboličkih sistema (ako ne i najvažniji). Simbolički interakcionisti konstantno ističu da svako ljudsko djelanje i svaka ljudska interakcija podrazumijevaju i zahtijevaju (!) interpretaciju.
Ono što individualni akteri u društvenoj interakciji interpretiraju jesu značenja koja je moguće pripisati djelanju drugih aktera (i koje drugi akteri sopstvenom djelanju pripisuju). Upravo se kroz interakciju individualnih aktera sa drugim individualnim akterima i okruženjem (kontekstom), prema predstavnicima ove perspektive, stvaraju zajednička značenja na kojima počiva i zajedničko (dijeljeno) razumijevanje društvene stvarnosti u kojoj živimo. Moramo uvijek imati na umu, smatraju simbolički interakcionisti, da se ljudi ponašaju u skladu sa onim u šta vjeruju (baziraju svoje ponašanje na osnovu značenja koje pripisuju ponašanju drugih u interakciji), a ne na osnovu onoga što bi u pojedinačnim situacijama moglo biti okvalifikovano kao objektivna istina. Ovu tvrdnju su vjerovatno najinteresantnije sročili poznati američki sociolozi Vilijem Tomas i Doroti Tomas: “Ukoliko ljudi definišu situacije kao stvarne, one će biti stvarne po svojim posljedicama”(19).
Pregovaranje i društvene uloge. Kao što smo nagovijestili u prethodnom pasusu, značenja nisu fiksna. Ona su, zapravo, podložna pregovaranju i vrlo su fleksibilna. Njihova fleksibilnost zavisi od niza faktora, od kojih se kao najznačajniji ističu kontekst interakcione situacije (istom ponašanju mogu se pripisati različita značenja i posljedice ukoliko se ono odvija u školi, crkvi ili u parku) i društvene uloge individualnih aktera (koje su nerijetko dvosmislene, nejasne i neodređene).
Ideja sopstva. Naposlijetku, interakcionu situaciju ne opisuju samo kontekst interakcije, društvene uloge učesnika interakcije i značenja koja u datim uslovima pripisujemo drugim članovima interakcije. Ono što je izuzetno važno jeste i način na koji mi pretpostavljamo da nas drugi učesnici u interakciji vide. Ovo je poznato kao ideja sopstva (o kojoj je, između ostalih, ekstenzivno pisao E. Gofman), kojom su simbolički interakcionisti nastojali da ukažu na činjenicu da je ponašanje ljudi, kao visoko refleksivnih i samosvjesnih bića, snažno pod uticajem njihovih pretpostavki o tome kako njihovu ličnost i njihovo djelovanje interpretiraju drugi učesnici interakcije. Kao što smo ranije naveli, činjenica da su ove pretpostavke izgrađene na subjektivnim osjećanjima, a ne na objektivnim činjenicama, igra sporednu ulogu.
O značaju socioloških perspektiva i modernim kretanjima
Razmišljanja o različitim sociološkim perspektivama i sagledavanje društvene stvarnosti kroz njihova posebna “sočiva” su vrlo korisna za jednog sociologa. One nam pažnju skreću na načine na koje se naša nauka postepeno razvijala, odnosno na načine na koji su nedostaci jedne perspektive (djelomično) izrađali druge perspektive i kako su se one, međusobno, vremenom nadopunjavale.
Pored toga, postojanje različitih socioloških perspektiva nam još jednom potvrđuje samu komplesnost društvene stvarnosti – ona je sačinjena iz niza elemenata, koje ne smijemo zanemariti ukoliko je uopšte mislimo analizirati na objektivan način. Društvena stvarnost tako nije samo društvena struktura i društvene institucije, niti su to isključivo individualni akteri i njihove interakcije. Kada razmišljamo o društvenoj stvarnosti i društvenim procesima, moramo biti sposobni uzeti u obzir karakteristike društvene strukture jednog pojedinačnog društva, njegove institucije i načine na koji one djeluju na individualne aktere; individualne aktere i značenja koja oni pridaju sopstvenom i djelanju drugih aktera; kulturu u kojoj se individualni akteri rađaju i socijalizaju i načine na koje ovi procesi mogu efektivno oblikovati djelanja datih aktera i njihovu (re)interpretaciju značenja društvenog djelanja.
Naposlijetku, naglasićemo kako posljednjih nekoliko decenija sociologiju karakterišu napori da se prevaziđu dva ozbiljna ekstremizma koja su našu nauku karakterisala sve do 80-ih godina prošlog vijeka: mikroanaliza (u teorijama poput simboličkog interakcionizma, etnometodologije ili teorija racionalnog izbora) i makroanaliza (u teorijama poput strukturalnog funkcionalizma, konfliktnih teorija i teorije društvenih sistema). Teorije koje se baziraju na pretpostavkama o društvenim strukturama kao ključnim determinantama individualnog ponašanja (lišenog slobodne volje), kao i teorije koje se baziraju u potpunosti na individualnim (re)interpretacijama društvenog djelanja i društvenog značenja (a koje u razmatranje ne uzimaju već postojeću društvenu strukturu i institucije), pokazaće se – imaju svoja ograničenja. Niz sociologa je tako nastojao da premosti ove “stroge” granice dva ključna nivoa socioloških analiza, koristeći elemente teorija koji su naizgled nespojive jer se nalaze na različitim polovima vjerovatno najznačajnije sociološke dihotomije: struktura – akter. Klasičan primjer ovakvog pokušaja jeste Ricerovo (Expressing America: A Critique of the Global Credit Card Society,1995) nastojanje da jednom teorijom o finansijskoj krizi prouzrokovanoj neracionalnom i neregulisanom upotrebom kreditnih kartica u američkom društvu krajem prošlog vijeka, obuhvati i mikroprobleme individualnih aktera (akumuliranje kreditnih dugova i lične finansijske nevolje) sa makroproblemima američkog društva (neregulisane aktivnosti kreditnih organizacija koje su dovele do snažnog rasta bankrotstva, ali i posljedičnog rasta u delinkventnom ponašanju).
Pored tzv. integrisane sociološke paradigme Džordža Ricera, kao značajne pokušaje u ovom pravcu ćemo navesti i multidimenzionalnu sociologiju Džefrija Aleksandera (eng. Jeffrey Alexander), mikro-makro model Džejmsa Kolmana (eng. James Coleman), mikro osnove makrosociologije Rendala Kolinsa (eng. Randall Collins), teoriju strukturacije Entonija Gidnesa (eng. Anthony Giddens) i figuracijsku sociologiju Niklasa Lumana (njem. Niklas Luhmann). Svi ovi pokušaji su predstavljali jedan korak u pravcu sociološke mikro-makro integracije i, efektivno, jedan korak u pravcu jačanja objašnjavalačke snage socioloških teorija.
Do sljedećeg čitanja!
Citati i objašnjenja
(1) Urry, John – Sociology Beyond Societies: Mobilities for the Twenty-First Century (2012, str. 23 ).
(2) Lalman, M. – Istorija socioloških ideja, Tom I (2004, str. 107).
(3) Haralambos, M. i M. Holborn – Sociologija: teme i perspektive (2002, str. 1037).
(4) Macionis, J. & L. Gerber (7th ed.) – Sociology (2011, str. 1037).
(5) Haralambos, M. i M. Holborn – Sociologija: teme i perspektive (2002, str. 9-11).
(6) Haralambos, M. i M. Holborn – Sociologija: teme i perspektive (2002, isto).
(7) Schwartz, S. H., & Sagie, G. Value consensus and importance: A cross-national study (2000).
(8) Marks, K. i F. Engels. Manifest komunističke partije (1948/2008, str. 566).
(9) Aho, J. A. – Lester F. Ward’s Sociology of Conflict, in: German Realpolitik and American Sociology: an Inquiry Into the Sources and Political Significance of the Sociology of Conflict (1975, poglavlje 6).
(10) Haralambos, M. i M. Holborn – Sociologija: teme i perspektive (2002, str. 1049).
(11) Yosso, Tara & D. G. Solórzano – Conceptualizing a critical race theory in sociology, in: Romero, Mary (ed.). The Blackwell Companion to Social Inequalities (2005).
(12) Giddens, E. – Sociology (2006, str. 22).
(13) Više u: Davis, Kingsley and Wilbert E. Moore – Some principles of stratification (1945).
(14) Bourdieu, Pierre, and Loïc Wacquant – An Invitation to Reflexive Sociology (1992).
(15) Nungesser, F. – Pragmatism and interaction, In: The Routledge International Handbook of Interactionism (2021, pp. 25-36).
(16) Reynolds, L. & N. Herman-Kinney – Handbook of symbolic interactionism (1958/2003).
(17) Macionis, J. & L. Gerber – Sociology (7th ed., 2011).
(18) Griffin, E. M. – A First Look at Communication Theory (8th ed., 2012, pp. 54).
(19) Thomas, W. I & D. S. Thomas – The child in America: Behaviour problems and programs (1928, pp. 571-72).
Korišteni mediji:
(20) Za glavni naslov: iz lične kolekcije.
(21) Za podnaslov Funkcionalizam: – Image by rawpixel.com on Freepik.
(22) Za podnaslov Konfliktna perspektiva: Image by pch.vector on Freepik.
(23) Za podnaslov Simbolički interakcionizam: Image by Freepik.